سیری اجمالی برتمثیل های عامیانه زرقان فارس

مقدمه

مثل کوتاهترین و گویاترین جمله ایست که با ساده ترین واژه ها و دل انگیزترین شیوه ترکیب ساخته شده و پیچیده ترین و سنگین ترین مضامین حکمت آمیز را به شیرین ترین زبان بازگو و یا پدیده ای را با دقت بسیار به رویدادی معروف تشبیه می کند. مثل به معنی عام شامل تشبیه ، اصطلاح ، پند و اندرز و کنایه است. مثل ممکن است منظوم یا غیر منظوم ، موزون یا غیر موزون ، استعاری یا غیراستعاری ، مصرعی از یک بیت شعر ، نثر مسجع یا نثر ساده و از این قبیل باشد.

سرگذشت مثل بی شباهت به سرگذشت قلوه سنگ بستر رودخانه نیست . قلوه سنگ در آغاز تکه سنگی است که از کوه جدا می شود و فرو می غلتد و با سیلاب ، راهی دره ، دشت و رودخانه می شود. این تکه سنگ بزرگ ، سنگین و نتراشیده است . اندک اندک وطی سالیان دراز و بر اثر بر خورد با آب و دیگر سنگهای کوچک تر و بزرگ تر از خود شکسته و ساییده می شود. در گذر از راههای پر پیچ و خم و ناهموار و زیر ورو شدن و غلتیدن سرانجام به سنگی کوچک و کاملا گرد و هموار تبدیل می شود. این قلوه سنگ پرداخت شده دیگر هیچ شباهتی به تکه سنگ شکسته فرو افتاده از کوه ندارد و در برابر فرسایش و خردشدن مقاومت می کند وسالهای سال به همین شکل باقی می ماند و صیقلی تر و گردتر هم نخواهد شد. اما ممکن است روزی در زیر گل ولای همان رودخانه ای که او را پرورده است ، مدفون شود. مثل هم در آغاز جمله ای معمولی و به دور از ظرافت و لطافت نهایی آن است . هرچند رسا و گویا و بیان کننده حکمت و پند و اندرز و واقعیات زندگی است . رفته رفته واژه های دشوار جای خود را به واژه های ساده می دهد ، کلمات اضافی حذف و اجزای جمله در جهت بهتر شدن ترکیب جابجا می شود و جمله در دهان و ذهن مردم آنقدر تغییر می کند تا به کمال پیراستگی می رسد ودر میان مردم ساری و جاری می گردد. مثل سرانجام ممکن است اندک اندک طی مراحلی و بر اثر عواملی ، دیگر به کار نرود و روزی به کلی از یادها برود.

مثل های عامیانه

مثل را می توان به دو دسته عامیانه و ادبی بخش کرد.مثل ادبی مثلی است که به زبان قلم یا زبان معیار باشد. مثل عامیانه مثلی است که در آن از الفاظ و تعبیرات عامیانه استفاده شده و به زبان گفتار است نه نوشتار. مثلهای عامیانه در کشوری مانند ایران خود می تواند به دو گروه عامیانه معیار و عامیانه محلی یا گویشی تقسیم شود . زبان عامیانه معیار همان زبان محاوره ای معیار است و مثلهای عامیانه معیار به همین زبان است و هر کس زبان فارسی معیار بداند این مثلها را می فهمد . زبان کوچه و بازار تهران نمونه خوبی از این زبان است و امروز مردم سراسر ایران کوشش می کنند با هم به این زبان گفت و گو کنند . زبان عامیانه محلی زبان گفت و گوی مردم عامی نقاط مختلف ایران است که زبانشان فارسی است ولی فارسی را به گویشها و لهجه های محلی خود صحبت می کنند مانند لری ، یزدی و کرمانی . مثلهای رایج در لهجه های محلی را مثلهای عامیانه محلی می خوانیم . مثلهای عامیانه مردم زرقان از این دست است و در آنها مانند مثلهای عامیانه دیگر جاهای ایران از واژه ها ، تعبیرات و تشبیهاتی استفاده شده که بر گرفته از باورها و متاثر از شیوه زندگی مردم در سده های گذشته است . مثل (( تو آن طرف جوی ، من این طرف جوی )) مثلی ادبی است که شکل عامیانه معیار آن ((تو اون ور جوب ، من این ور جوب )) و صورت عامیانه محلی زرقانی آن ((تو او تُی جوغ ، من ای تُی جوغ )) است . مثل عامیانه و موزون ((نه مُزُم نه مُشتَکُم ، دَسّی بِمالُم خِشتَکُم)) به لهجه زرقانی است و در آن از واژه محلی مشتک استفاده شده و یادآور پیشه آسیابانی و نحوه پرداخت دسترنج مرد آسیابان و بیان کننده دشواریهای کار او در زمانهای گذشته است.

مثلهای عامیانه زرقانی و اهمیت آنها

مثلهای عامیانه زرقانی با آن که به زبان عامیانه و به لهجه زرقانی اند در هر حال به زبان فارسی اند و با اندک تغییری تبدیل به مثلهایی به زبان فارسی معیار می شوند . سرزمینهای پهناوری که در آنها زبان فارسی رواج دارد هزاران جای مانند زرقان دارند و در هرکدام به لهجه هایی گفت وگو می شود که هزاران مثل در خود نهفته دارند. شاید بتوان گفت مثلها ، قدیمی ترین جمله های هر زبان و لهجه زنده و در نتیجه اصیل ترین نمونه ها و بهترین نشان دهنده ویژگیهای زبان شناختی آن است . مطالعه مثلها از جهت شناخت بهترجوامع انسانی نیز مفید است . معمولا در این خصوص مثلهای عامیانه اطلاعات بیشتر و دقیق تری از اوضاعاجتماعی و خلق و خو و باورهای جامعه را به دستمی دهد . در آیینه امثال عامیانه همچنین تصویر روشنی از آداب و رسوم ، پیشه ها و منصبهای منسوخ شده ، بیماریها و شیوه درمان آنها ، حرفه ها و ابزار کار آنها و حتی گوشه هایی از تاریخ را می توان مشاهده کرد.

از میان انبوه مثلهای موزون زرقانی ، مثلهایی مانند (( کُه شی اومِه گیزِه نی ، عَطّارا مُردَن چِشمیزِه نی )) را که از دوبخش درست شده اند و شمارشان هم چشمگیر است شاید بتوان دو پاره نامید. هر دو پاره این مثل را می توان مستقلا به کار برد . به عبارت دیگر مثل دوپاره را می توان به دو مثل جداگانه و هم معنی تقسیم کرد . کُه به معنی کوه و نخستین واژه این مثل است . در این مثل نام دو داروی گیاهی و کوهی که درچشم پزشکی از آنها استفاده می شده یعنی گیزه و چشمیزه به کار رفته است . نی کوتاه شده نیست و شی اومه یا شی آمد به معنی فرو ریخت است . مثل به زبان طعنه و معادل (( بلال مُرد اذان گو نیست )) می باشد.

از مثلهای عامیانه مردم زرقان آنچه باقی مانده است شاید به پنج هزار برسد . از مجموعه چند هزار مثلی که ذکر گردید حدود سه هزار مثل را آقای دکتر محمدجعفر ملک زاده گردآوری و بررسی نموده است . از میان این سه هزار مثل ، حدود هفتصد مثل از همان گروهی هستند که تقریبا در همه جای ایران رواج دارند و در کتابهای معتبری مانند امثال و حکم علامه دهخدا ثبت شده اند و ایشان تنها ۲۳۵۸ مثل را در کتاب (فرهنگ مثلها ،  اصطلاحات و کنایات عامیانه زرقانی) تالیف کرده اند. در این مجموعه به معرفی تعداد محدودی از این مثلها می پردازیم.                                                                                  

                                                                                                             توضیحات

در این مجموعه ، هر مثل پس از شماره آن ، به زبان عامیانه و لهجه فارسی زرقانی با گذاشتن حرکت روی حروف ثبت و روبه رو یا زیر تلفظ مثل به حروف لاتین نوشته شده است.در پاره ای موارد برای گویاتر شدن مثل ، هرجا ضرورت پیدا شده ، عین آن به زبان معیار و بدون ترجمه واژه محلی آن در میان دو قلاب [ ] آمده است. در مرحله بعد مفهوم و منظور مثل پس از علامت * نوشته شده و بعد از علامت + اجزای مثل شکافته ، واژه ها ترجمه و اصل مثل تشریح شده و در صورتی که مثل بر پایه داستان یا افسانه ای بوده ، آن داستان به صورت خلاصه آورده شده است.

برخی واژه های عامیانه در لهجه فارسی مردم زرقان شکل یا تلفظ دو گانه و گاهی بیشتر دارند . مثلا واژه هایی که (او) دارند در آنها می تواند تبدیل به (ای) شود به هر دو صورت به کار می روند. مانند (رو) ، (کوچه) ، (کولوک)  و (بود) که صورت (ری) ، (کیچه) ، (کولیک) و (بید) آنها نیز به کار می رود ؛ یا واژه     ( می خواهد) که به صورتهای (ماخوا) ، (ماخوات )، (مخوا) و (مخوات)شنیده می شود . در هر مثل هر یک از شکلهای تلفظ یک واژه ممکن است یافت شود بی آنکه در معنی مثل هیچ گونه تفاوتی ایجاد شود.

واژه (کیَک) که از ترکیب کی به معنی چه کسی و پسوند ( کاف ) درست شده به معنی فلان کس در مثلها بارها تکرار شده است .هنگام به کار بردن مثل به جای این واژه نام افراد گذاشته می شود.

همچنین است واژه ( چی چیَک ) که از ترکیب چی چی به معنی چه چیز و پسوند ( کاف ) تشکیل یافته است. این واژه و معادل آن ( چی چیَکو ) به معنی فلان چیز است . هنگام به کار بردن مثل به جای این دو کلمه نام آن چیزی را که مورد نظر است ، می گذارند.

واژه ( چِکارَک ) و معادل آن ( چِکارَکو ) نیز بارها در مثلهای این مجموعه به کار رفته و به معنی فلان کار است . این دو جای خود را به فلان کار می دهند .

منابع و مآخذ

ملک زاده ، محمد جعفر ، ۱۳۸۳، فرهنگ مثلها ،  اصطلاحات و کنایات عامیانه زرقانی ، انتشارات نیک آیین ، تهران